دربـاره شـهر تـبریز ABOUT TABRIZ CITY
شهر تبریز در ناحیه شمال غرب کشور در استان آذربایجان شرقی قرار دارد و یکی از قطب‌های مهم اداری، ارتباطی، بازرگانی، سیاسی، فرهنگی و نیز نظامی کشور است. مساحت تبریز ۲۳۷۴۵ کیلومتر مربع بوده و طبق سرشماری سال ۱۳۹۰ جمعیت آن برابر یک میلیون و ۸۰۰ هزار نفر است که بیش از ۹۵ درصد آن ترک هستند. اغلب مردم این شهر شیعه هستند اما اقلیت‌های مذهبی مانند مسیحیان، آشوریان، زرتشتیان و کلیمیان نیز در کنار مردم مسلمان زندگی می‌کنند. این شهر القاب زیادی به خود گرفته است که از مهم‌ترین آن‌ها به می‌توان به شهر اولین‌ها، شهر بدون گدا، پایتخت گردشگری اسلامی در سال ۲۰۱۸، امن‌ترین شهر ایران و دومین قطب صنعتی ایران اشاره کرد. تبریز بزرگترین قطب اقتصادی در شمال غرب کشور بوده و اقتصاد آن بر پایه صنایع دستی و هنری، صنایع غذایی و صنایع تولیدی سنگین و سبک است. در زمان سلسله‌های خوارزمشاهیان، ایلخانیان، چوپانیان، جلایریان، اتابکان، قراقویونلوها، آق قویونلوها و صفویان پایتخت سیاسی ایران بوده است. تبریز در زمان قاجار نیز ولی‌عهدنشین بود که نقش بسیار مهمی در دفاع مقابل روس‌ها و تحولات منطقه ایفا کرد.
محدوده و حریم شهر تبریز
محدوده و حریم به اراضی که بر حسب قانون جهت اهداف خاص حفاظت منظور می‌شوند، اطلاق می‌گردد. در حال حاضر در قالب نوار سبز خطی در حاشیه برخی معابر اصلی شهر و برخی تأسیسات شهر تبلور یافته است. در وضع موجود مساحت این کاربری بالغ بر 7171 هکتار است که سرانه آن معادل 121 مترمربع و سهم آن از کل اراضی شهر برابر 70 درصد می‌باشد.
موقعیت ریاضی و وسعت
شهر تبریز با وسعتی حدود 25056 هکتار در 38 درجه و 1 دقیقه تا 38 درجه و 8 دقیقه عرض شمالی و 46 درجه و 5 دقیقه تا 46 درجه و 22 دقیقه طول شرقی واقع شده است. متوسط ارتفاع شهر حدود 1460 متر از سطح دریاهای آزاد برآورد گردیده است.
موقعیت نسبی
شهر تبریز در گوشه شمال غربی کشور و در امتداد محور بین‌المللی تهران – بازرگان که ایران را به اروپا متصل می‌سازد قرار گرفته است. به لحاظ ویژگی‌های جغرافیایی و طبیعی، موقعیت استقرار شهر تبریز و هسته اولیه شکل گیری شهر، حاکی از مناسب‌ترین و مساعدترین عوامل جغرافیایی بوده که به دلیل همین مواهب و مساعدت‌های جغرافیایی در روند تاریخی توسعه فیزیکی به یکی از بزرگترین شهرهای کشور تبدیل گردیده است. در واقع شهر تبریز در یکی از بی‌نظیرترین موقعیت‌های جغرافیایی شکل گرفته که علیرغم بسیاری از مشابهت‌های جغرافیایی در توان‌های سرزمین که باعث جذب جمعیت و استقرار سکونتگاه های انسانی می‌شوند، از توان‌ها و محدودیت‌های آشکار و پنهان نیز بهره‌مند است که در روند تاریخی توسعه شهر اثر گذار گردیده است. به هر حال امروزه موقعیت نسبی شهر تبریز از دیدگاه جغرافیایی و طبیعی بر اساس عوامل زیر تبیین می‌گردد. موقعیت کوهپایه ای و دشتی، هم جواری با رودخانه های بزرگ و دائمی با مورفولوژی دره ای – رودخانه ای، مجاورت با گسل فعال و بزرگ موسوم به گسل شمال تبریز. نقشه زیر موقعیت جغرافیایی شهر تبریز را نشان می‌دهد.
بستر طبیعی
- برخورداری از اکوسیستم‌های متفاوت و مناسب زیست از جمله، اکوسیستم کوهپایه و اکوسیستم دشت، اکوسیستم کوهستانی، اکوسیستم دره ای – رودخانه ای و شرایط خرده اقلیم منحصر به فرد.
- اراضی هموار با شیب نسبی ملایم و تسهیلات آماده سازی اراضی جهت سکونت
- اشراف نسبی به کوهستان و دشت و جلگه های پست حاشیه دریاچه
- خاک‌های حاصلخیز با بافت مناسب و عمق و ضخامت کافی جهت کشت انواع محصولات زراعی و باغی
- دسترسی به منابع آب سطحی و زیرزمینی
- امکان آبیاری ثقلی و انحراف جریان رودخانه‌ها و نیز حفر قنات و برخورداری از سفره آبرفتی غنی
- حفظ فاصله از اراضی با تلاقی و ماندابی و کفه های نمکی پست و شور
- نبود خطرات سیل گیری و امکان دفع مناسب رواناب ها
- موقعیت استراتژیک امنیتی و دفاعی بالا
- تنوع نسبی در مورفولوژی شهر شامل دشت، دامنه های کوهپایه ای، تپه ماهور و مجاورت به کوهستان.
- تراز ارتفاعی مناسب جهت سکونت در منطقه شمال غرب کشور (با توجه به ویژگی‌های جغرافیایی و اقلیمی منطقه شمال غرب کشور، مناسب‌ترین سطوح توپوگرافی برای سکونت و رشد نقاط متراکم جمعیتی ترازهای ارتفاعی 1300 تا 1500 متر است).
- نمادهای توپوگرافی شاخص در شمال شهر (کوه سرخ فام عون ابن علی)
بستر تاریخی
تبریز یکی از شهرهای بزرگ ایران و مرکز استان آذربایجان‌شرقی است. نام تبریز در کتاب‌ها و اسناد تاریخی تحت نام‌های مختلفی نظیر «تَورِز»، «تَورِژ»، «تِبریز» و «توری» به ثبت رسیده است. قدمت تبریز بر اساس آخرین یافته‌های باستان‌شناسی به دورة سفال خاکستری و ماقبل آن (حدود 4500 سال پیش) برمی‌گردد. اوج شکوفایی تبریز در زمان ایلخانان بود که در این زمان، این شهر پایتختِ ایران بزرگ با قلمرویی پهناور از نیل تا آسیای مرکزی بوده است. این شهر پایتخت آق‌قویونلوها و قراقویونلوها، نخستین پایتخت حکومت صفویه و آغازگر انقلاب مشروطه بر علیه استبداد محمدعلی شاه بوده است. شهر تبریز به سبب موقعیت مناسب خود و قرارگیری در مسیر جاده ابریشم، در گذشته از مراکز تجاری منطقه بوده و امروزه با دارا بودن بزرگترین بازار سرپوشیده و تاریخی جهان، نقش مهمی را در جذب گردشگر داخلی و خارجی ایفا می‌کند. این شهر در دو سدة اخیر، مبدأ بسیاری از تحولات اجتماعی، فرهنگی و صنعتی در کشور بوده و نقشی کلیدی در تحولاتی مانند انقلاب مشروطیت، انقلاب ایران در سال ۱۳۵۷ و مدرنیزه‌کردن ایران داشته‌است. مردمان تبریز هم‌اکنون به زبان ترکی آذری تکلّم می‌نمایند. براساس نوشته‌های مورّخان و جهان‌گردان در سده‌های بعد از اسلام، تبریز نه تنها از شهرهای مهم و معتبر آذربایجان، بلکه از شهرهای مهم کشور نیز بوده‌است. عبور جاده ابریشم از نزدیکی آن موجب شکوفایی اقتصادی و فرهنگی گردیده و ارتباطات سیاسی، اقتصادی و فرهنگی موجبات تغییر و تحول فرهنگ، تمدن و آداب و رسوم مردم این سرزمین گردیده و مقدمات ایجاد بسیاری از علوم، مکاتب، مؤسسات و نهادهای مدنی برای اولین‌بار در کشور را به ارمغان آورده و نام شهر تبریز را به‌عنوان «شهر اولین‌ها» در کشور تثبیت کرده است.
روند شکل‌گیری تاریخی شهر تبریز
1- شکل‌گیری هستة اولیة شهری: اواسط قرن سوم تا اواسط قرن پنجم هجری؛
2- گسترش شهر به مرکزیت مسجد جامع و مجموعه حکومتی به عنوان مرکز حکومتی منطقه: از اواسط قرن پنجم تا اواخر قرن هفتم هجری؛
3- تبدیل شدن به یکی از مهم‌ترین و بزرگترین شهرهای جهان آن روز از لحاظ سیاسی- اقتصادی و تشکیل مجموعه‌های بسیار با ارزش شهری با قطب‌ها و هسته‌های گسترش متعدد: اوایل قرن هشتم تا قرن دهم هجری؛
4- تداوم حیات به صورت مرکز تجاری- سیاسی مهم منطقه‌ای تا اواخر قرن دوازدهم هجری، قرون هفتم و هشتم هجری، تبریز چه به عنوان پایتخت ایلخانان مغول و چه به عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز تجاری و اقتصادی جهان، موزه‌ای وسیع از ساخت‌وسازهای شهری مانند مجموعه‌های بزرگ مسکونی، کاخ‌ها، کوشک باغ‌ها و... بوده است.
بستر فرهنگی
زبان امروزی مردم شهر تبریز به ترکی آذری و به قولی ترکی آذربایجان یا آذربایجانی معروف است. زبان آذری به زبانی گفته می‌شود که امروزه در سراسر آذربایجان و سرزمینهای وسیعی از نواحی شرقی ترکیه و عراق گرفته تا کوهپایه های خراسان و از سواحل خزر تا سرزمینهای فارس و کرمان به آن تکلم می‌کنند. از نظر شعر و ادب نیز تبریز همواره مهد دانش پروری و فرهنگ شعری بوده است. شمس تبریزی، قطران و بسیاری از سخنوران نامی ایران از این دیار برخاسته‌اند حمدا... مستوفی در نزهه القلوب در خصوص مقبره الشعرا چنین نوشته است : در مقبره الشعرا سرخاب، انوری، خاقانی، ظهیرالدین فاریابی، فلکی شیروانی، همام تبریزی، خواجه عبدالرحیم خلوتی و ... مدفونند و اخیرا شاعر شیرین سخن ملک ادب استاد شهریار نیز در این مکان نقاب بر تیره خاک کشیده است. لازم به توضیح است که همه شعراء منطقه علاوه بر سرودن شعر به زبان فارسی در صنعت و هنر و فن شعر ترکی مهارت خاصی دارند و در اکثر مراسم مذهبی به زبان ترکی شعر سروده و می‌خوانند.
پروین اعتصامی شاعر بلندآوازه ایران که بیشتر اشعار وی مضامین اجتماعی و فرهنگی را در برمی گیرد در سال 1285 هجری شمسی در شهر تبریز چشم به جهان گشود و به سال 1325 هجری شمسی دار فانی را وداع و در شهر قم به خاک سپرده شد. وی از 7 سالگی شروع به سرودن اشعار کرده و در عمر کوتاه خود بیش از 5600 بیت شعر از خود به یادگار گذاشته است که بخشی از آن‌ها به صورت مثنوی و بخشی نیز شامل قطعات کوچک اخلاقی و ادبی است.
اقتصاد پایه شهر
عمده مراکز صنعتی و کارگاهی در غرب شهر تبریز شکل گرفته است که می‌توان به تراکتورسازی، ماشین سازی، ایدم، لیفتراک سازی، کمپرسور سازی، بلبرینگ سازی و ... اشاره کرد. همچنین محورهای ورودی شهر تبریز نیز مراکز تولیدی کارگاهی و انبارها را در خود جای داده است. در محور تبریز–تهران می‌توان به کارخانه آناتا، اطلس پود، نختاب فیروزان و ... اشاره کرد. در محور تبریز - مرند، انبارهای بزرگ، کارگاه های تراشکاری و ریخته گری و ... پراکنده شده‌اند و در محور تبریز – آذرشهر، کارخانه شکلات آیدین، پالایشگاه، پتروشیمی و ... شکل گرفته‌اند. در ضلع جنوب غربی شهر تبریز نیز شهرک صنعتی دکتر بهشتی و شهید مدنی واقع گردیده‌اند.
دکتر یعقوب هوشیار (شهردار کلان شهر تبریز)
دکتر محمدرضا عیوضی (سرپرست اداره گردشگری)